Asif Ata

 

            Meyarsızlıq dünənçiliyi,

                                             meyarlılıq sabahı

 

/Müsahibə/

 

       Alov Atalı: – Sözümə Mütləqim, Müqəddəsim, Ulu Peyğəmbərim Asif Atanın adına səcdə ilə başlayıram!

        Asif Ata: – Səcdən qəbul olunur.

        Alov Atalı: – Mütləqim! Ilkin sualım bu cürdür: fəlsəfədə ölçü, fəlsəfədə meyar…

        Asif Ata: – Ürəyinizdə Günəş olsun!

Fəlsəfədə, nə qədər qəribə səslənsə də, indiyə qədər əskik meyar olub. Fəlsəfə bölünüb – idealizmə və materializmə. Həm idealizm, həm materializm özünü yeganə həqiqət hesab eləyir, hərçənd, hər ikisi əskikdir – həqiqətdən. Bizim fikrimizə görə, həqiqət bütövdür. Materializm belə hesab eləyir ki, əsas ölçü, əsas meyar – cismaniyyətdir. Dünyada cisimdən başqa, cismanidən başqa heç nə yoxdur və ruhani sayılan nə varsa, onun özü də cismanidir. Ağıl da cismanidir, ruh da cismanidir, hətta dərinə gedəndə vicdan özü də, hardasa, cismaniliklə bağlıdır. Və bunu meyar hesab edirlər. Kim ki, bu meyara sığmır, o, ifşa olunur, tənqid olunur, inkar edilir və süni belə bir gedişat yaradırlar: materializmlə idealizmin mübarizəsi və bunu fəlsəfə tarixinin canı hesab edirlər. Çox sadəlövh, çox süni bir yalan. Yalan onsuz da sünidir, burda beş dəfə sünidir.

O biri tərəf – daha güclü olan tərəf – idealizm belə hesab edir ki, ideyadan başqa heç nə yoxdur, meyar – ideyadır, nəinki meyar, hər şeyin canı, mahiyyəti, ruhu ideyadır, fikirdir, düşüncədir və kim ki, buna qulaq asmır, kim ki, bunu eşitmir – o, meyarsızdır, o, fəlsəfənin əleyhinədir /hətta mən deyərdim ki, fəlsəfənin əleyhinədir/. Təbii ki, bu iki yönünü, iki yolun müxtəlif variantları da var, o, bizim işimiz deyil /bu saat onları açmaq/, amma mahiyyət bundan ibarətdir. Mən isə belə hesab eləyirəm ki, bu, özü – meyarsızlıqdır. Bizə görə/ və gün o gün olsun ki, elə hamıya görə olsun/, fəlsəfənin meyarı, fəlsəfənin əsası, fəlsəfənin məzmunu, fəlsəfənin yönü, yolu – Mütləqilikdir. Əsas odur ki, dünyada Mütləq mahiyyət var. O Mütləq Mahiyyət əzəlidir, əbədidir, sonsuzdur, kamildir və onun təzahürü var – bütün dünyada nə varsa, həmin mahiyyətin təzahürüdür. Təzahür Mahiyyətdən aşağıdır, təbiidir və təzahür Mahiyyətin yalnız və yalnız gerçəkləşməsidir.  Gerçəkləşən Mahiyyət isə Mahiyyətin özündən aşağıdır. Lakin İnsan adlanan böyüklük, İnsan adlanan qüdrət elə ona görə qüdrətdir ki, o, mahiyyətin özünə çata bilmir. Heç bir hadisə Mahiyyətə çata bilməz, tam ola bilməz, ona görə inkişaf olur, dəyişkənliyi də biz tam inkar eləmirik, amma dünya nə qədər dəyişkən olursa olsun, onun Mahiyyəti, onun Mənası, əzəli, əbədi, sonsuz, kamil nə varsa – həqiqət onların əsasında qurulur, onların əsasında deyilir və həqiqətin Meyarı da bizdə Mütləqdir. Nə deməkdi bu? Bu dəyişkən təzahür aləminin həqiqəti Mütləqiliyə əsaslanır. Hər şey dəyişilir, Mahiyyət dəyişilmir, əzəli qalır, əbədi qalır, sonsuz qalır, kamil qalır, ona görə də daim dəyişən həqiqət ideyası özü meyarsızlıqdır.  O fikir ki, bir dövrdə həqiqət olan o biri dövrdə qeyri-həqiqətdir, o fikir ki, bir şəraitdə həqiqət olur, o biri şəraitdə, o biri mühitdə, o biri zamanda, o biri cəmiyyətdə həqiqət deyil – bu, çox böyük yanlışlıqdır, dəhşətli dərəcədə zərərli bir yöndür, amma təəssüflə demək lazımdır ki, bu yön hələ də guruldayır, meydan oxuyur. Çox sadəcə deyirlər ki, nolsunki, sosializm dövründə həqiqət bir idi, kapitalizm dövründə də indi başqadır, dövr dəyişiləcək… Demək, həqiqət yoxdur. Bu gətirir – “aqnostisizm” deyirlər, yəni dərkedilməzliyə gətirib çıxarır. Lakin təəssüflə deməliyik ki, fəlsəfə materializm-idealizm meyarsızlığındadır, özlçüsüzlüyündədir və nisbi həqiqət özçüsüzlüyündədir. Ocağın məqsədi bunu kökündən, təməlindən təmizləmək və Mütləqilik adlanan ölçünü fəlsəfədə təsdiq eləmək. Ondan sonra fəlsəfənin ölçüsü haqqında danışmaq olar. Hələ ki, danışmaq olmaz.

      Alov Atalı: – İstəyirəm Ata İnsanilik Meyarı haqqında izharını hökm eləsin.

      Asif Ata: – Burda aydın oldumu hər şey?

       Alov Atalı: – Aydındır…

       Asif Ata: – İnsanilik meyarsızlığı tüğyan edir. Hələ ki, İnsanın meyarı özü deyil, özündən kənardakıdır. Nə qədər qəribə olur olsun, fəlsəfənin neçə min illik tarixi var, amma fəlsəfə hələ insan ölçüsünü insanın gözündə görmür, onu ayırır. Xaricilik meyarında İnsanı təyin edirlər. Ona görə də İnsan yoxdur fəlsəfədə. Sözdə, şüarda əşrəf – insandır. Təbiiətin əşrəfi. O hamısı sözdür, şüardır. Mahiyyət nədir? Çox belə təmtəraqlı sözlərlə, belə fəlsəfi ibarələrlə deyilən fikir nədən ibarətdir? Biri deyir ki, insan – düşünən heyvandır. Homosapiens. İndi də belə bir televizor filosofları, xüsusilə diktorlar ki, sifətlərinə fəlsəfi rəng verirlər, özlərini eybəcərləşdirirlər, guya ki, dərin-dərin sözlər danışırlar, adamı güldürürlər – onların sözlərinin çoxu elə budur: homosapiens. Əgər düşünən heyvan varsa, o, heyvan deyil, a heyvanlar! Heyvan ona görə heyvandır ki, o, düşünmür. Əgər heyvandırsa, o, insan deyil. Düşünən heyvan yoxdur və heyvan adlı insan da yoxdur. Bunlar icad eləyirlər, özlərindən kəşf edirlər. Heç obraz da deyil bu. Nəinki bu fəlsəfi müddəadır. Amma bunun min illik tarixi var. Ona görə deyəndə ki, fəlsəfə bizdən başlayır – çox iddialı və az istedadlı fəlsəfəçilərin gözləri kəllələrinə çıxır ki, bu, inkarçılıqdır. Nəyi inkarçılıqdır bunun? Homosapiens – düşünən heyvan – yalan bir iddiadir. Burda heyvanı süni surətdə, güc-bəlaynan düşündürürlər. Və adını insan qoyurlar. Ona görə bu “Dahi filosoflar” – filan sözünə çox ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Sonrakılar da deyirlər ki,.. Məsələn, Aristotel. Bu gün Aristotel yarım dəqiqə də bəşərə lazım deyil, yarım dəqiqə. Yenə heyvan – indi ictimai olur. Belə yerdə cəmiyyət ölçüsü var, bircə ölçü tanıyır Aristotel /və ya başqaları da/ cəmiyyət ölçüsü. İnsan yenə heyvandır, amma ictimai heyvandır. Belə çıxır cəmiyyət elə doğrudan da sürüdür. Məntiq çox aşağıdır. Bu ölçüsüzlükdür, insanı heyvanla ölçmək – ölçüsüzlükdür, meyarsızlıqdır. Və sonradan – neçə əsrdən sonra – Marks da deyir ki, /elə həmin fikri təkrar edir ki,/ insan ictimai münasibətlərin məcmuudur. Yenə insan yoxdur. İnsanı ölçürlər – İnsan yoxa çıxır. Xaricdə axtarırlar. Bizə görə isə İnsaniliyin meyarı İnsanın özündədir: onun İnamındadır, İdrakındadır, Mənəviyyatındadır, İradəsindədir. Çünki bizə görə – Ataya görə, Ocağımızın Fəlsəfəsinə görə – İnsan özündə Mütləqilik gəzdirən, bu səbəbdən də Şəraitdən, Mütitdən, Zamandan, Cəmiyyətdən üstün olan, Mütləqiliyə, yəni Əzəliyə, Əbədiyə, Sonsuzluğa, Kamilliyə meyl eləyən və buna qadir olan Ruhani Varliqdir. Burda fərq ondadır ki, burda meyar insanın özündədir: kənarda axtarmırsan. Daha mən dini bura qatmaq istəmirəm, dində insan bəndədir, quldur. Necə olub ki, bəşər yaşayıb, ölməyib belə meyarla? Bəşər, doğrudan da qəhrəmandır.

      Alov Atalı: – Ata, ədəbiyyatda meyar…

      Asif Ata: – Sənətdə deyək də, niyə tək-tək? Sənətdə meyar…  Sənətdə meyarsızlıq baş alıb gedir. Görürsən hara gəldi çıxdı. Yaxşı mövzudur, amma çox kədərli mövzudur. Sənətdə, demək olar ki, hər bir cəryanın öz meyarı var. Məsələn, romantiklər üçün sənətin meyarı – idealı ifadə eləməkdir. Nə qədər sənət idealı ifadə eləyirsə, ona yaxınlaşırsa, onunla birləşirsə, bir o qədər o, sənətdir. Deməli, sənətin meyarı idealın əksidir, təsviridir, təsdiqidir, vəsfidir və sair və sair… Realistlər tamam bunun əksini deyirdilər. Və deyirdilər ki, sənətin meyarı da, elə məqsədi də, elə məzmunu da birdir: gerçəkliyi olduğu kimi göstərmək, təsvir eləmək. Bunnan da bəşəriyyətə xeyir verirdilər, onun gözünü açmaq, ona göstərmək ki, hansı vəziyyətdədir, hansı səviyyədədir, hara gəlib çıxıb və sair. Ayrı-ayrı klassisizm də, məsəlçün, başqa cür deyir: qanunlardır onun üçün meyar. Müəyyən bir ehkamlar var, birlik var: vaxt birliyi var, zaman birliyi var, süjet birliyi var.

Bunların heç birini mən meyar saymıram. Bunların özünün bəzi yaxşı, ya nöqsanlı cəhətləri var, amma meyar deyil bu. Burda sənətin ayrı-ayrı vaxtlarının meyarıdır, dövrlərinin meyarıdır – tendesiya deyirlər – yönün meyarıdır, yolun meyarıdır. Bütöv sənətin özünün mahiyyətindən doğan meyar burda yoxdur. Sabahları başqa bir cəryan çıxa bilər, məsələn çıxıbdır elə – avanqardistlər: duyğudan artıq olan instiktlərin, ayrı-ayrı halların – yuxuların, sözlə ifadəsi mümkün olmayan şüuraltı hadisələrin ifadəsidir və sair və ilaxır. Bu da meyarsızlıqdır. Azadlıq adı altında /sənət azadlığı altında/ burda meyarsızlıq baş alıb gedir. Bir meyarı da Stalin yaratmışdı -sosialist realizmi – olan şeyi göstərmək yox, olacaq şeyləri göstərmək, gerçəkliyi idealizə eləmək qanun idi. Kim ki gerçəkliyi olduğu kimi göstərirdi, onu tənqidi realist adlandırırdılar /meyarsızlıqda/ və sübut eləyirlər ki, – nəinki sübut edirlər, bunu qanuna çevirmişdilər ki, – gərək sənət gerçəkliyi inqilabi prosesdə göstərsin. Gözəl səslənir. Təkcə elə yəni ki, onu özündən artıq bir hadisə kimi göstərsin. Əgər həyatda  kommunizm hələ yoxdur, elə göstər ki, əsərdəcə bu, olsun. Belə-belə, çox mənasız bir ədəbiyyat yarandı ki, indiki demokratlar onun yubileyini keçirirlər. Bəs nədir onun meyarı? Bizim üçün – Mütləqçilər üçün gerçəkliyin meyarı birdir, sənətin meyarı birdir: həyatı Mütləqilik baxımından təsvir eləmək. Nədən yazırsan yaz – onu Mütləqilik gözü ilə gör! Mütləq, realizmin ən belə qatı /hətta naturalizm, Zolya səviyyəsində belə/ … olduğu kimi gerçəkliyin əksi Mütləq Mahiyyətin, Mənanın gözüylə görünməlidir, ifadə edilməlidir, tərənnüm edilməlidir. Əgər fəlsəfə mütləqi kəşf eləyirsə, dərk eləyirsə, sənət – onu ifadə eləyir, təsvir eləyir, vəsf eləyir. Özü kəşf eləmir, çox vaxt, fəlsəfədən götürür. Fəlakət deyil… Amma sən dünyanı elə ifadə eləməlisən ki, orda meyar – Mütləq olsun, Gerçəklik olmasın. Yaxud süni ideal olmasın. Məsələn, Balzak… Balzakın bütün əsərləri tənqididir. Əgər o, Mütləqi qəlbində yaşatmasaydı,  kapitalizmi o cür tənqid edə bilərdimi? İfşa edə bilərdimi? O qəhrəmanları onun Mütləqiliyinin həm də Mütləqilik eşqi yaratmadımı? Yaxud Bayron. Əgər o Bayronda olmasaydı, onun kədəri Mütləqə İnam olmasaydı, Mütləq ehtirası olmasaydı, Əbədi, Əzəli, Sonsuz, Kamil Mahiyyət onun qəlbində yaşamasaydı, onun o dəhşətli kədəri hardan olacaqdı? Yaxud Bethovenin əsərləri. Yaxud… hələ mən Nəsimini demirəm, açıq şəkildə Mütləqilikdi: /Məndə sığar iki cahan” … İnsan Mütləqiliyi. Ona görə də bizə görə, nə realizm, nə romantizm, nə klassisizm, nə avanqardizm meyar tanımır. Meyar bunların hamısından üstündür. O da Dünyaya Mütləqin gözü, Mütləqiliyin gözünnən baxmaq. Ona görə, istedad çox az olan şeydi. Ona görə, hardasa yaxşı sənət fəlsəfə ilə çuğlaşır. Bu, bizim fikrimizdir. Təbiidir ki, mənim Evladlarım bunu hərtərəfli tənqid eləyəcəklər.

       Alov Atalı: – Cəmiyyət və ölçü. Cəmiyyət və meyar. Cəmiyyətin meyarı…

       Asif Ata: – Burda lap meyarsızlıqdır. Deyirlər ki, cəmiyyətin meyarı – texnikadır. Deyirlər ki, cəmiyyətin meyarı – ölkənin iqtisadi inkişafıdır. Deyirlər ki, cəmiyyətin meyarı – təhsildir. Zahiri cəhətləri – ki onların əhəmiyyətin inkar etmirik – meyara çevirirlər. Və insan unudulur. Bu cəmiyyət o biri cəmiyyəti inkar eləyir, bu cəmiyyət o biri cəmiyyəti əvəz eləyir – insanın halı gündən-günə pisləşir. Və onun əhəmiyyəti yoxdur. Əgər cəmiyyətdə texnika inkişaf eləyirsə, iqtisadiyyat inkişaf eləyirsə və sair, və ilaxır – o “sivilizasiya” deyilən zahiri əlamətlər varsa, o – yaxşı cəmiyyətdir, onun ölçüsü budur ki, yaxşı cəmiyyət ölçüsü var, pis cəmiyyət ölçüsü var. Hansı cəmiyyətdə ki, bunlar yoxdur, ya da azdır, o geri qalmış cəmiyyətdir, pis cəmiyyətdir. Ta insan insanı öldürür, məhv eləyir, istismar eləyir /yenə təkrar eləyirəm ki, istismar sözünü Marks icad eləməyib, ondan əvvəl də var, ondan sonra da. İstismar, yəni birinin o biri üzərində ağalığı, onun mənliyini mənimsəməsi/ – bunlar hamısı varsa, ağalar artırsa, texnika özü insanı mexanikləşdirirsə, hansı gözəl cəmiyyətdən danışmaq olar?  Cəmiyyətin meyarı – insanilikdir. Orda ki, İnam azdır, orda ki, İdrak azdır, orda ki, Mənəviyyat azdır, orda ki, İradə azdır, orda ki, vicdan rol oynamır, orda ki, İnsan alətə çevrilir, orda ki, İnsanın üzərindəki ağalıq azalmır, artır, orda ki, İnsan özünü varlıq kimi ifadə eləyə bilmir, maşınlaşır, təbəqələşir, balacalaşır, cəmiyyət onu hərtərəfli əzir /bəşər tarixi isə hələ bundan ibarətdir/ – onu yaxşı cəmiyyət saymaq olmaz. Bax, bu meyarlar hamısı meyarsızlığı ört-basdır eləmək üçündür. Bu, hamısı, sözün ən pis mənasında yalançılıqdır, aldatmaqdır bəşəriyyəti. Nə istəyirsən? Əvvəl maşın yox idi, indi maşın var. Bəs səadət varmı, ləyaqət varmı? İnsanlar arasında ləyaqət azalıb, çoxalıb? İnsan özünün mahiyyətini ifadə eləyə bilirmi? İnsandakı o mütləq lazım olurmu cəmiyyətə? Yoxsa baxçadan başlamış, ölənə qədər səni cəmiyyətləşdirirlər, xidmətləşdirirlər, nökərləşdirirlər: aşağı təbəqələşdirirlər, yağılaşdırırlar – bunun nəyi gözəldir? İndi də XXI əsrə az qalıb, indi də deyirlər ki, XXI əsr başdan-ayağa sivilizasiya əsri olacaq və heç bir dairədən çıxış yolu da yoxdur. Fəlakətli bir dünənçilik var, bəşər zahirən inkişaf edir, mahiyyətcə insan aqibəti dəyişmir, deməli, bəşər də dəyişmir, təzələnmir və bu səbəbdən də Ocağın, Asif Atanın məqsədi odur ki, cəmiyyət indiki biçimində, indiki məzmununda yox olsun, onun əvəzinə xalq birliyi olsun. Elə cəmiyyət olsun ki, orda ağa olmasın: elə cəmiyyət olsun ki, orda yüksək təbəqə, aşağı təbəqə olmasın, nökərlik olmasın, vicdan hakim olsun, təmənnasızlıq olsun. Hanı bunlar? Fədakarlıq olsun, insan insan üçün yaşasın. Bunu kommunizm vəd elədi, həyata keçirəmmədi, çünki adam insan olmadı. Cəmiyyətin öz meyarı yoxdur. Cəmiyyətin meyarı İnsanilikdir ki, o da hələ Sabahda – Ocağın qələbəsində reallaşacaq.

      Alov Atalı: -Ata, bəs siyasətdə necədir meyarın vəziyyəti?

       Asif Ata: – Siyasətin yaxşı cəhəti odur ki, o, həyasızdır, özü özünü necə var – təqdim edir. Məsələn, ən böyük siyasətçi Taleyran deyirdi ki, siyasətdə dil ondan ötəri verilib ki, həqiqəti gizlədəsən. Sağ olsunlar… Siyasətçi Makiavelli deyirdi ki, hər bir vasitə məqsədə uyğundur, təki məqsəd – qələbəynən nəticələnsin. Hansı meyardan söhbət gedə bilər? Siyasət mənfəət tanıyır, fürsət tanıyır, həqiqət tanımır və heç bir vaxt, heç bir zaman da özünü həqiqətçi kimi qələmə vermir.

Siyasətin meyarı – meydansızlıqdır. Düzdür, hərəkatlarda, çıxışlarda siyasət qədər həqiqətdən dəm vuran yoxdur, amma ağılı başında olan bilir ki, bu, dəmdir, bu, dəm vurmaqdır. Siyasət bircə şey tanıyır: fayda, o fayda üçün lazım olan alçaq belə, ən balaca, ən aşağı vasitələrin hamısından istifadə etmək olar. Vasitə məqsəddən tam ayrılır. Biclik eləyə bilərsən, allada bilərsən: kim alladır – o, daha yaxşı siyasətçidir. Mən deyərdim ki, siyasət – rəsmiləşən əxlaqsızlıqdır.

       Alov Atalı: – Çox gözəl, Ata… Zaman və meyar…

       Asif Ata: – Zamanın xüsusi meyarı olanda o, meyarsız olur. Çünki meyar birgünlük deyil. Keçici ola bilməz Meyar. Meyar, bayaqkı kimi, dedim, insanilikdir. İnsandakı imkanı aşkarlamaqdır, İnsanı tam ifadə eləməkdir, İnsanın İnamının ifadəsidir, İdrakının ifadəsidir. İnsan Göylüyüdür. İnsan Qeyri-adiliyidir. Amma təəssüf ki, zaman bunun hələlik əleyhinədir. Hər zamanın bir meyarı var. O meyarların heç birində İnsanilik təsdiq olunmur.  İnsan böyümür, İnsan yüksəlmir, İnsan ucalmır, özünnən qəbrə bütün gözəl cəhətlərini də olmasa, çoxunu aparır. Beş nəfər, on nəfər özünü ifadə eləyir. Bəşər isə özünü ifadə eləyə bilmir. Döyüş başlayır, paxıllıq başlayır, həsəd başlayır. Bunun da səbəbi aydındır: adam İnsan olmur.

Əsl Zaman hələ olmayıb. Zaman – İnsana qarşı olub. Gəlin, bir-iki misal gətirək: məsələn, quldurluq… “quldarlıq”, bağışla… /elə quldurluq – bir şeydi/ zaman. İnsan – qul, sahibi – quldar. Hanı burda İnsan? Amma zahirən onun da öz meyarı var. Aristotel kimi filosof deyirdi ki, yaxşı şeydir quldarlıq, o olmasa, mən əsərlərimi yaza bilməzdim. Əgər sənin əsərlərin quldarlıq üçündürsə, onu heç yazma! Sənin əsərin ondan ötrü olmalıdır ki, quldarlıq olmasın. Bu olur meyar. Meyar – İnsanilikdir.

Yaxud feodalizm. Hə, feodalizmin də öz meyarı olub, guya ki, bu, quldarlıqdan üstündür. Amma insan burda rəiyyətdir, yoxdur, insan deyil. O, öləndə də hiss olunmur. Onun əşyadan fərqi yoxdur.

Ondan sonra gəlir kapitalizm. Əsas hissə – əməkçi bütünlüklə çox cüzü bir azlığın ayağının altındadır, əzilir. Bəli, o, tox da ola bilər, yaxşı da yaşaya bilər, maşını da olar, mahiyyətcə o, yox dərəcəsindədir. Cəmiyyət onunçün deyil.

Ondan sonra sosializm… Ümumiçilik, idarçilər yarandı. Kommunizm alınmadı, daha doğrusu, alındı, bildilər ki,  ümumiçilikdən heç bir gözəllik, insanilik gözləməyin. Sürüdən İnsan olmaz. O cür də oldu, təzədən kapitalizmə qayıtdılar. Deməli, zamanı meyar saymaq – İnsanı meyar saymamaqdır, İnsanı mötərizəyə almaqdır, İnsanı rədd eləməkdir…

Alov Atalı: – Əxlaqın meyarı. Əxlaqda meyar necə olmalıdır?

        Asif Ata: Əxlaqın Meyarı birdir – adamın İnsan olması. Adam azdır. Nə qədər adam var – bunlar hamısı olacaq /dediklərimiz/. Adamdan İnsana gedən yol isə bizdə aydındır. Özüylə döyüş vasitəsilə özündəki canavarı öldürmək, özündəki tülkünü öldürmək, özündəki ilanı öldürmək, özünü təzədən yaratmaq. Ən böyük yaradıcılıq – İnsanın özünü yaratmasıdır. Bu sahədə insan çox az iş görür. Əxlaq – İnsanın dünyada, təbiətdə gördüyü işi öz üzərində görməlidir.

        Alov Atalı: – Ata, bəs dahiliyin meyarı nədər?

        Asif Ata: – Hədsiz dərəcədə az olan bir şeydir. Bayaqdan gördün, mən dahilərdən danışdım, onlar nəyi izah eləyirlər… Dahilik – Mahiyyətə çatmaq, Mahiyyəti özündə gəzdirmək, mahiyyətləşmək, mahiyyətləşdirmək deməkdir. Aydındımı? Yəni ki, gözdən, idrakdan uzaq olan Məna, Mahiyyət – Əzəlilik, Əbədilik, Sonsuzluq, Kamillik. Çox çətin bir vəziyyətdə, vəhy məqamında, əzablı həyat məqamında, öyrənmək, bilmək və onları ötmək məqamında İnsan özünün qeyri-adiliyinə çatır,bütün ifadəsi, bütün əxlaqı, bütün kamilliyi ilə İnsaniliyi təsdiq edir, öz həyatında nöqsansızlaşır və buna görə də Mahiyyəti dərk eləyir. İçindəki canavarla sən içindəki Mahiyyəti necə dərk edəcəksən?  Şəhvətlə sən necə dərk eləyəcəksən? Həsədlə necə dərk eləyəcəksən? Sufilərin gözəlliyi ondaydı ki, onlar idrakla mənəviyyatı birləşdirirdilər. Deyirdilər ki, mərifətləşmə – həqiqətləşmədir. Gözəl ideyadır. Biz də bunu qəbul edirik.  Lakin bu, azdır /dərk eləmək/. Dərk elədin, özündə qaldı. Onu sən ömrünə, ömrünün yönünə, yoluna çevirməsən, onu sən itirəcəksən. Ona görə də Dahilik – Ömürləşən Mahiyyətdir. Bu da hələ tam deyil. Ömürləşdin – sən özün. Bəşər də belə qaldı… Mahiyyətləşdirən ömürdü – hədsiz dərəcədə azdır. Mən indi bu saat deyərdim ki, dahi heç, bəlkə də heç olmayıb – bizə qədər. Hərəsi bir şey deyibdi, bunların kim eləyib hamısını? Bəli, hər kəs kamilləşməlidir, hər kəs insan olmalıdır. Biz Ləyaqətli Bəşər arzulayırıq. Amma o bəşərin birincisi, onun, sən demiş, eranın başlançısı dahidir. Lenin də elə bildi ki, təzə eranı başlayıb. O birilər də elə bilirdi. Kopernik də elə bilirdi ki, o fikrinnən bəşərin təzə erasın başlayır… Təzə era başlanmır, başlanmadı. Çünki adam – insan olmadı. Çünki İnsanilik ortaya qoyuldu, Mərkəz olmadı – bizə qədər. Bir az yaxşı çıxmır, bəlkə də dahilik elə bizdən başlayır…

Alov Atalı: – Aydındır, Ata.

        Asif Ata: – Atadan başlayır. Lazım deyil Ata haqqında utana-utana danışmaq.

Alov Atalı: – Bir şeylə ki fəxr eləmək lazımdı…

        Asif Ata: – Ay sağ ol. Yəni mən belə, obrazlı dildə deyirəm.

        Alov Atalı: – Ata, İstedad və Meyar… Çünki istedadı, az qala, hər şey hesab edirlər indi…

        Asif Ata: – İstedad – İnsanilikdən çox aşağıdır. İstedadlı rəssam olubdu, məsələn, Rembrant. İstedadlı bəstəkar olub, məsələn, Bethoven. İstedadlı şair çoxdu: Göte, Sədi, dahi Füzuli… Amma insan yoxdu. Fraqmentdi hamısı. Füzuli şairlikdə böyükdür, amma onun elə əsərləri var ki, elə bil ki, onu molla yazıb. Gülmək tutur. O qədər səthi… Nizami. Böyükdür. Amma əsərləri Allahın adınnan başlayır. Heç birində tam ləyaqət olmayıb. Hamısında yaltaqlıq olub. Nizamidə də olub. Füzuli Süleymana qitələr yazıb – onu gizlədirlər. Hələ mən dəhşətli şeyləri demirəm ki, o… talantlı adamları necə… /Saray şairləri məgər talantsızdırlar?/ … Ona görə deyəndə ki, Atanı müqayisə eləməyin, mən demək istəyirəm ki, Ata – İnsandır. İnsan olmasaydı, gəlib bura çıxmazdı. Olacaqdı o indikilərdən biri…

İstedad – hansısa bir sahədə ifadə olunan qüdrətdir. Bir sahədə. Lap beş sahə olsun – universallıq belə, məsələn, Leonardo Vinçi, həm mühəndis idi, həm rəssam idi, amma insaniliyi çox aşağı idi. Onun mənəviyyatında elə eybəcərlik var ki, indi mən utanıram sən qadın olduğun üçün, demirəm… Yaxud Mikelancelo… Çünki İnsan olmaq böyük şeydir, ona görə mən sənnən razıyam. Bu istedadlara yubiley keçirmək, bunlardan… Bütpərəstlikdir o. Bir zamanlar daşa səcdə qılırdılar, indi də Rostropoviçə. Nəyə lazım idi? Rostropoviçin nə dəxli var Azərbaycana?  Özüyçün eləyir. Mesenat rolunu oynayır. Desinlər, hər şeyi bilir, hətta violençelisti də tanıyır… Bircə o əskik idi bizdə – violençelistə yubiley…

Bəli, dahilik – ən azından, universallıqdır. İstedad – parçalanmış, paralanmış, birtərəfli qabiliyyətdir. Lazımlıdır, yaxşı işdir, amma səcdəyə-filana layiq deyil… Məncə, sən də bu fikirdəsən.

Alov Atalı: – Ata, Azadlığın meyarı…

      Asif Ata: – Azadlığın meyarı – kamillik səviyyəsində cəmiyyət, kamillik səviyyəsində İnsan. Yəni dərindən düşünəndə /üzdən bu ağıla sığmır/ – azad olan – kamildir. Məsələn, Ata tam azaddır… /…/ Nöqsanım yoxdur deyə, kitablar da çox yaxşı yazılır. Və qəti mən əminəm: Biz artıq Qalibik, olmağımıznan… Buyur, sonra…

Alov Atalı: – Ata, ən son sual: Ruhun meyarı…

       Asif Ata: – Deməli, ümumən götürdükdə, Ruh – aşağıdakı cəhətlərdən ibarətdir /bizdə/: İnam, İdrak, Mənəviyyat, İradə.

İnamın Meyarı – Mütləqiliyin dərki, təsdiqi, ifadəsi, yayılması, gerçəkləşməsidir. Biz… buna, məncə, az qalıb, elə deyilmi?

İdrakın Meyarı – İnsanı dərk eləmək, ondakı Mütləqiliyi dərk eləmək, onu yaxşı ifadə eləmək, onu yaymaq.

Mənəviyyatın Meyarı – Vicdanın hakimə çevrilməsi, bütün xarici hakimliyin rədd olunması – daxildən, ona ehtiyac olmasın. Vicdançılıq hakimiyyətçiliyi tam əvəz etməsidir. Özün özünün hakiminsən, çünki  vicdanın sənin hakimindir. Heç bir dövlət sənə lazım deyil, sənə ağıl verən lazım deyil, səni tutub qorxuda-qorxuda təmiz eləmək lazım deyil: Vicdan sənin içindədir, daxilindədir, sənin məğzindir, mahiyyətindir, təbiətindir. Onsuz da bu, var – bu təbiət, amma cəmiyyət qoymur və sən də bunu ifadə eləyəmmir, özünü yaratmır. Ona görə, vicdansızlıq artdıqca, dövlətsizlik də artır. Dövlətə ehtiyac da artır. Biz dövləti inkar eləmirik /bu saat/, amma gələcəkdə biz onu Vicdanla əvəz edəcəyik. Məqsədimiz odur.

Nəhayət, İradənin Meyarı birdir: Özünü cəmiyyətə qarşı qoya biləsən… qoymaq meyarı. Ən gözəl cəmiyyət belə, aşağıdır. Ona görə, İradə – sənin cəmiyyətin olmalıdır. Aydındırmı? İradə sənin Cəmiyyətin olmalıdır. Bax, bizim yön – elə odur da. Bir sözlə, Ocaqçılıq…

 

      Qaranlıqlar Yarılsın!

       Yükümüzdən Böyük Fərəhimiz yoxdur!

 

Çiçək Ayı, 19-cu il

Bakıxanov qəsəbəsi.